Λαβουαζιέ, Αντουάν Λοράν

(Antoine Laurent Lavoisier, Παρίσι 1743 – 1794). Γάλλος φυσικός και χημικός, θεμελιωτής της σύγχρονης χημείας. Γιος πλούσιου δικηγόρου, απέκτησε εξαίρετη μόρφωση και ιδίως μοναδική προπαρασκευή στη φυσική και στα μαθηματικά, η οποία επέδρασε πολύ στον προσανατολισμό της σκέψης του. Στη μελέτη της χημείας, που έγινε το κύριο πεδίο της έρευνάς του, ο Λ. καθοδηγήθηκε από τον διάσημο χημικό Γκιγιόμ-Φρανσουά Ρουέλ. Νεότατος ακόμα, ο Λ. διακρίθηκε για τις επιστημονικές του έρευνες και το 1768 έγινε μέλος της Ακαδημίας Επιστημών στην έδρα της χημείας. Την ίδια εποχή ανέλαβε το επικερδές αλλά αντιδημοτικό αξίωμα του γενικού εκμισθωτή των φόρων. Το 1775 ανέλαβε τη διεύθυνση της γενικής διαχείρισης των πυρίτιδων, συμβάλλοντας σημαντικά στη βελτίωση των μεθόδων παραγωγής τους. Με την πρώτη σημαντική έρευνά του για την υποτιθέμενη μεταβολή του νερού σε χώμα, που δημοσιεύτηκε το 1770, ο Λ. καθιέρωσε τη συστηματική και ακριβή μέτρηση των ποσοτήτων με ζυγό –δηλαδή ενός οργάνου φυσικής– βοηθώντας στην επίλυση με απλό τρόπο χημικών προβλημάτων, χάρη στους ποσοτικούς προσδιορισμούς. Η ιδέα ότι το νερό μετατρεπόταν σε χώμα προέκυπτε από την παρατήρηση ότι αν βράσουμε για πολύ χρόνο αποσταγμένο νερό μέσα σε μια ερμητικά κλεισμένη σφαιρική γυάλινη φιάλη, στο τέλος σχηματίζεται σε αυτήν ένα γαιώδες υπόλοιπο. Με αλλεπάλληλα πειράματα, ο Λ. απέδειξε ότι το βάρος που έχανε η φιάλη κατά τη διάρκεια του πειράματος ήταν ίσο με το βάρος του ιζήματος που σχηματιζόταν· το χώμα προερχόταν προφανώς από τη φιάλη και όχι από το νερό. Είναι ενδιαφέρον, από μεθοδολογική άποψη, να αναφερθεί ότι ο Καρλ Σέελε έφτασε στο ίδιο συμπέρασμα με ποιοτική χημική μέθοδο, διαπιστώνοντας την ταυτότητα της σύνθεσης του υπολείμματος με τα συστατικά του γυαλιού. Βασικές, για τις ριζικές μεταβολές που προκάλεσαν στη θεωρία της χημείας, είναι οι κλασικές έρευνες του Λ. για την καύση και την πύρωση. Το πειραματικό μέρος της έρευνας του Λ. συνίστατο ουσιαστικά στην εκτέλεση της καύσης και της πύρωσης ουσιών σε ερμητικά κλεισμένα δοχεία. Η ανάφλεξη των ουσιών γινόταν με συγκέντρωση ηλιακών ακτίνων με φακό και η πύρωση σε κλειστούς κεκαμμένους σωλήνες. Ο Λ. απέδειξε ότι σε όλες αυτές τις αντιδράσεις, τα παραγόμενα οξείδια (που λέγονται άσβεστοι) και οι ανυδρίτες (που λέγονται οξέα) ζύγιζαν περισσότερο από το συνολικό βάρος των αρχικών ουσιών. Η ανακάλυψη του οξυγόνου, με τη συνεργασία των Σέελε και Πρίστλεϊ (1774), έδωσε στον Λ. το κλειδί για την ορθή ερμηνεία των αποτελεσμάτων, στα οποία κατέληξε με τα πειράματά του. Ο Λ. διατύπωσε την άποψη ότι η καύση και η πύρωση δεν ήταν τίποτε άλλο από το αποτέλεσμα της ένωσης των ουσιών αυτών με το οξυγόνο· η ένωση που παραγόταν είχε βάρος ίσο με το βάρος της αρχικής ουσίας και του οξυγόνου που μετείχε στην αντίδραση. Από τις παρατηρήσεις αυτές, ο Λ. οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι το βάρος των παραγόμενων ενώσεων είναι ίσο με το βάρος των ουσιών που αντιδρούν. Το συμπέρασμα αυτό γενικεύτηκε με την αρχή της διατήρησης της μάζας και διατυπώθηκε με σαφήνεια στο σύγγραμμά του Traité Élémentaire de Chimie (1789) με τη φράση: «Τίποτα δεν δημιουργείται, ούτε στα τεχνητά ούτε στα φυσικά φαινόμενα, και είναι δυνατόν να διατυπωθεί η αρχή ότι σε όλα τα φαινόμενα υπάρχει πάντοτε μια σταθερά ίση ποσότητα ύλης πριν και μετά το φαινόμενο· η ποσότητα των πρωταρχικών ουσιών [στοιχείων στη νεότερη ορολογία] είναι η αυτή και δεν συμβαίνουν παρά μόνο αλλαγές στις μορφές». Το συμπέρασμα αυτό βρήκε μια συνεπτυγμένη διατύπωση στην έκφραση: «Τίποτα δεν δημιουργείται, τίποτα δεν καταστρέφεται, τα πάντα μετατρέπονται». Στο ίδιο σύγγραμμα ο Λ.παρουσίασε μια θεωρία για την εξήγηση των χημικών ενώσεων και περιέγραψε την αναγκαιότητα για μια νέα χημική ορολογία. Μεγάλης σημασίας ήταν οι έρευνες του Λ. για την καύση των οργανικών ουσιών, που καίγονται σχηματίζοντας διοξείδιο του άνθρακα και νερό. Η παρουσία των ίδιων ενώσεων στον αέρα που αναπνέουν οι ζώντες οργανισμοί τον οδήγησε να δώσει την εξήγηση ότι η αναπνοή είναι μια καύση, κατά την οποία παράγεται η ζωική θερμότητα. Η ορθή ερμηνεία των αντιδράσεων της πύρωσης και της καύσης, αν τις θεωρήσουμε ως ενώσεις των ουσιών με το οξυγόνο, ήταν αποφασιστική για την καταπολέμηση της φλογιστικής θεωρίας, που ύστερα από λίγα χρόνια υποσκελίστηκε από τη νέα θεωρία. Δεν πρέπει να μειωθεί η τεράστια προσφορά του Λ. από την εσφαλμένη ερμηνεία που έδωσε για τη φύση των οξέων, νομίζοντας ότι το οξυγόνο ήταν το κύριο χαρακτηριστικό συστατικό τους (από την πεποίθηση αυτή έδωσε το όνομα σε αυτό το στοιχείο). Πάντως, αν και πρέπει να θεωρηθεί υπερβολικό το απόφθεγμα που από θαυμασμό διατύπωσε ο Βιρτς ότι «η χημεία είναι μια γαλλική επιστήμη που θεμελιώθηκε από τον Λ.», χωρίς αμφιβολία στον Λ. ανήκει η ιστορική τιμή ότι έθεσε τις βάσεις της σύγχρονης ποσοτικής κατεύθυνσης της χημείας. Η προσωπικότητα του Λ. επισκιάζεται από την προθυμία του να χρησιμοποιεί τις ανακαλύψεις άλλων επιστημόνων, οι οποίοι έστελναν συνήθως σε αυτόν τις εργασίες τους. Η σκόπιμη αποσιώπηση του Πρίστλεϊ, ο οποίος του είχε ανακοινώσει τις σχετικές με την ανακάλυψη του οξυγόνου εργασίες του, και η παράλειψη να αναφέρει τις κλασικές εργασίες του Κάβεντις επί της σύνθεσης του νερού, είναι από τα πιο αξιοκατάκριτα επεισόδια μιας συνολικά πολύ γόνιμης εργασίας στην επιστημονική έρευνα. Αφού έμεινε πέντε μήνες στη φυλακή, καταδικασμένος με βάση ευλογοφανείς κατηγορίες, ο Λ. καρατομήθηκε στις 8 Μαΐου 1794, μαζί με 28 άλλους εκμισθωτές φόρων. Στο πρόσωπό του δεν καταδικάστηκε ο επιφανής επιστήμονας αλλά ο μισητός φοροεισπράκτορας· και δυστυχώς πρέπει να διαπιστωθεί πως πολλοί σύγχρονοί του μεγάλοι επιστήμονες δεν κατόρθωσαν να υπερνικήσουν τον φόβο ή έστω τα δικαιολογημένα συναισθήματα που πιθανώς να τους είχε προκαλέσει η συμπεριφορά του Λ. και έτσι δεν αγωνίστηκαν σθεναρά για την υπεράσπιση του συναδέλφου τους και δεν επιχείρησαν να αποδείξουν πόσο ο μεγάλος επιστήμονας ξεπερνούσε στο πρόσωπό του τον μισητό εκμισθωτή φόρων. Ένας από τους ζυγούς με τους οποίους ο Λαβουαζιέ εισήγαγε τους ποσοτικούς προσδιορισμούς στη χημεία (Μουσείο Τεχνών και Επαγγελμάτων, Παρίσι). Ο Γάλλος χημικός Αντουάν Λοράν Λαβουαζιέ με τη σύζυγό του, σε πίνακα (1788) του Ζακ Λουί Νταβίντ (Ινστιτούτο Ροκφέλερ, Νέα Υόρκη).